Η Κοινωνική διάσταση της Ποίησης
του Κώστα Καρυωτάκη
Γράφει:
ο Σωκράτης Μελισσαράτος
(Ποιητής)
Ο Κώστας Καρυωτάκης, (1896-1928) θεωρείται ο κυριότερος εκφραστής του Νεορομαντισμού και Νεοσυμβολισμού της Αθηναϊκής Σχολής κατά την περίοδο του «Μεσοπολέμου» και λογίζεται αρχηγός «σχολής» για ένα διάστημα, με το ρεύμα του «Καρυωτακισμού».
Είναι ένας από τους ποιητές, που στην ποίησή του αποτυπώνεται και δίνεται ανάγλυφα το στίγμα της ανασφάλειας και του φόβου στην εποχή του μέσα από μια Κρίση αμφισβήτησης αρχών, αξιών ιδανικών, Κρίση πολιτική, κοινωνική ιδεολογική!
Τα χρόνια, που έζησε ο Κ. Καρυωτάκης ήταν μια εποχή παρακμής, απογοήτευσης και αμφισβήτησης για όλα όσα συνέβαιναν και διαδραματίζονταν. Μια τέτοια παρακμή δεν μπορούσε παρά να επηρεάσει και τον λογοτεχνικό κόσμο της εποχής του! Ο ποιητής, κατά τη γνώμη του γράφοντος και πολλών τότε αλλά και σήμερα ανθρώπων των Γραμμάτων με την ποίησή του άφησε ζωντανό το στίγμα του για την τόσο «άρρωστη» εποχή του «Μεσοπολέμου»!
Η ποίηση του Κ. Καρυωτάκη έχει τις ρίζες της στα βιώματα και την προσωπική του περιπέτεια προς τον θάνατο. Χαρακτηρίζεται ως ο ποιητής της βαθιάς μελαγχολίας και του μηδενισμού, όπως αποτυπώνεται η σκέψη του στο ποίημα:
Πρέβεζα
Θάνατος είναι κάργιες που χτυπιούνται
Στους μαύρους τοίχους και στα κεραμίδια,
Θάνατος οι γυναίκες που αγαπιούνται
Καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια.
Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι
Με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους,
Ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη
Ο ήλιος, θάνατος μέσα στους θανάτους.
Θάνατος ο αστυνόμος που διπλώνει,
Για να ζυγίσει, μια «ελλιπή» μερίδα,
Θάνατος τα ζουμπούλια στο μπαλκόνι
Κι ο δάσκαλος με την εφημερίδα. 1 [...]
Πολλοί ήταν και είναι ακόμα αυτοί, που άσκησαν και ασκούν αρνητική κριτική για το έργο και τη Βιοθεωρία του, με την αιτιολογία ότι η ποίησή του λειτουργούσε στην εποχή του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε πολλοί Νέοι είχαν μια αυτοκτονική και αρνητική στάση για τη ζωή από όλα όσα διαδραματίζονταν τότε!
Το υπόβαθρο του συναισθηματικού του κόσμου και οι εκφάνσεις της ποίησής του είναι και φορέας της πολύμορφης κατάστασης στην εποχή του.
Η ποίησή του ήταν κι αυτή ένα ακόμη σκαλοπάτι, που έδινε το έναυσμα στην τότε Νεολαία αλλά και γενικότερα στην κοινωνία ν’ αμφισβητήσουν παραδόσεις, αρχές κι αξίες, τόσο πολιτικές, όσο και θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, εξαιτίας της απαισιοδοξίας και της απελπισίας, που κυριαρχούσε.
Με τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του ήταν αυτός, που μετέτρεψε μια βιωματική προσωπική ποίηση σε επαναστατική για πολλούς Νέους της εποχής του!
Η επαναστατική διαμαρτυρία του Κ. Γ. Καρυωτάκη είναι εμφανές στοιχείο της κοινωνικής θέασής του.. Χωρίς πολιτική σκοπιμότητα, καθορισμένη και υποκινούμενη γραμμή, είναι μια άλλη φωνή στην εποχή του!
Η ματαιότητα όμως στη σκέψη και τον ψυχισμό του ότι «τίποτε δεν γίνεται», τον οδήγησε σε ψυχικά αδιέξοδα..!
Το έργο του βρίθει και από κοινωνική σάτιρα, που αναδύεται με τις Πολιτικές, και Κοινωνικές αναφορές στην ποίησή του, η δε δυναμική της επηρέασε, όπως αναφέραμε, σε μεγάλο βαθμό τη Νεολαία αλλά και άλλες κοινωνικές ομάδες.
Είναι φανερό ότι η ποίηση του Καρυωτάκη σχετίζεται και με αιτήματα της σύγχρονης εποχής για την εργασία, την υγεία, την κοινωνία, την εξουσία κ.α. Αδιάλλακτος και ασυμβίβαστος ο ίδιος, προσπαθεί να υπερκεράσει φραγμούς της καθημερινότητας, να αποκτήσει ελευθερία απόλυτη, όπως υποκρύπτεται στους στίχους του, τον διαψεύδει όμως χωρίς ωραιοποίηση η ίδια η ρεαλιστική καθημερινότητά του.
Δημόσιοι υπάλληλοι
Οι υπάλληλοι όλοι λιώνουν και τελειώνουν
σαν στήλες δύο δύο μες στα γραφεία.
(Ηλεκτρολόγοι θα ’ναι η Πολιτεία
κι ο Θάνατος, πού τούς ανανεώνουν.)
Κάθονται στις καρέκλες, μουτζουρώνουν
αθώα λευκά χαρτιά, χωρίς αιτία.
«Συν τη παρούση αλληλογραφία
έχομεν την τιμήν» διαβεβαιώνουν.
Και μοναχά η τιμή τους απομένει,
όταν ανηφορίζουνε τους δρόμους,
το βράδι στις οχτώ, σαν κουρντισμένοι. […] (2) (Σάτιρες)
Είναι ο ποιητής, που αμφισβήτησε την εποχή του και μαζί της αμφισβήτησε έναν ολόκληρο Κόσμο, αμφισβητήθηκε όμως και από πολλούς ομοτέχνους του ως επικίνδυνος για την Ελληνική Ποίηση, τη Νεολαία και τη Χώρα γενικά! Ασφαλώς, όπως και σήμερα, έτσι και στην εποχή του οι αντιπαλότητες είχαν ίσως και κάποιες ιδιοτελείς σκοπιμότητες!
Στην ποίηση του Κ. Καρυωτάκη παράλληλα με το ρομαντισμό του, το ερωτικό συναίσθημα, τον αισθησιασμό, αναδεικνύεται ένας δεινός ρεαλισμός, που πηγάζει από τα βιώματά του.
Οι «Σάτιρές» του, εκφράζουν την επιδείνωση της απελπισίας του αντιπροσωπεύοντας το ρεαλισμό του, ενώ ο ίδιος διατυπώνει με παρρησία τον αυτοσαρκασμό για την ποίησή του και πολύ περισσότερο για το «Γίγνεσθαι και «Παρέρχεσθαι» του ανθρώπου..
Όλοι μαζί
Όλοι μαζί κινούμε, συρφετός,
γυρεύοντας ομοιοκαταληξία.
Μια τόσο ευγενικιά φιλοδοξία
έγινε της ζωής μας ο σκοπός.
Αλλάζουμε με ήχους και συλλαβές
τα αισθήματα στη χάρτινη καρδιά μας,
δημοσιεύουμε τα ποιήματά μας,
για να τιτλοφορούμεθα ποιητές.
………………………………………
Κι αν πειναλέοι γυρνάμε ολημερίς,
κι αν ξενυχτάμε κάτω απ’ τα γεφύρια,
επέσαμε θύματα εξιλαστήρια
του «περιβάλλοντος», της «εποχής».(3) (Σάτιρες)
Στην πρώτη Ποιητική Συλλογή του «Ο Πόνος του Ανθρώπου και των Πραμάτων», εμφανής είναι η αγάπη, η μελαγχολία, ο πόνος και η νοσταλγία για τον πρώτο του έρωτα! Στο ποίημα «Μυγδαλιά», γράφει με συμβολισμό:
[…] Έχει στον κήπο μου μια μυγδαλιά φυτρώσει/
κι ειν’ έτσι τρυφερή που μόλις ανασαίνει
μα η κάθε μέρα, η κάθε αυγή τηνε μαραίνει
και τη χαρά του ανθού της δε θα μου δώσει
Κι αλίμονό μου! Εγώ της έχω αγάπη τόση..
Κάθε πρωί κοντά της πάω και γονατίζω
και με νεράκι και με δάκρυα την ποτίζω
τη μυγδαλιά που ’χει στον κήπο μου φυτρώσει.
Αχ, της ζωούλας μου το ψέμα θα τελειώσει
όσα δεν έχουν πέσει θα της πέσουν φύλλα
και τα κλαράκια της θε ν’ απομείνουν ξύλα.
Την άνοιξη του ανθού της δε θα μου δώσει
Κι όμως εγώ ο φτωχός της είχ’ αγάπη τόση..[…]4
Η ύπαρξή του παίρνει μια δεύτερη θεώρηση μέσα από τη δεύτερη Ποιητική Συλλογή του «Νηπενθή».. και αυτή όμως τη Συλλογή τη διέπει η μελαγχολία και η απαισιοδοξία!
Στη θέση του δικού του ποιητικού, πολιτικού, κοινωνικού και υπαρξιακού πεπρωμένου θέλει και όλους τους ομοτέχνους του ποιητές, που είναι υποχρεωμένοι από τις ίδιες τις ευαισθησίες τους να γράφουν και να αισθητοποιούν μέσα από τη γραφίδα τους καταστάσεις, που πονάνε αυτούς τους ίδιους αλλά και τους αναγνώστες.
Με τα «Νηπενθή» η μελαγχολία του γίνεται πάθος, η απαισιοδοξία του μεγαλώνει, με ελπίδα καμιά και η ζωή του βαίνει προς το δρόμο του «Παρέρχεσθαι»!
Στην ίδια Συλλογή ξεχειλίζουν όχι μόνο η μελαγχολία αλλά και η ειρωνική διάθεση, καθώς και η φιλοσοφική θεώρηση για τη ζωή και το θάνατο.. όπως φαίνεται και σε στίχους του ποιήματος :
«ΠΟΛΥΜΝΙΑ.
Κάποια μεσάνυχτα -θα σε αγαπήσω,
Μούσα. Τα μάτια σου- θα τα φιλήσω,
νά ’βρω γυρεύοντας -με τα νερά τους
τα χρυσονείρατα και -τους θανάτους,
και τη βασίλισσα – λέξη του κόσμου
και το παράξενο-φως του έρωτός μου. (5) (Νηπενθή)
Ο Καρυωτάκης είναι ο ποιητής που αμφισβητεί σχεδόν τα πάντα κι αυτό συμβαίνει, γιατί ενδόμυχα αμφισβητεί την ίδια τη ζωή, μέσω μιας μεταφυσικής αγωνίας, στοιχείο εμφανές στην ποίησή του!
Η παλινδρόμηση της σκέψης του ποιητή από το σήμερα στο χθες είναι έντονη. Το παρελθόν γίνεται παρόν και νιώθει την ανάγκη να εκφράσει ποιητικά καταστάσεις έρωτα και ευτυχίας αλλά και στιγμές, που έζησε και σημάδεψαν τη ζωή του και μόνο πίκρα, λύπη, μελαγχολία, απαισιοδοξία και απελπισία τού πρόσφεραν!
Κατά τον Επίκουρο μέγιστο αγαθό της ζωής είναι η επίτευξη της ηδονής-ευδαιμονίας. Στην επιστολή του προς τον Μενοικέα λέει:
«…την ηδονήν αρχήν και τέλος λέγομεν είναι του μακαρίως ζην. ταύτην γαρ αγαθό πρώτον και συγγενικόν έγνωμεν, και από ταύτης καταρχόμεθα πάσης αιρέσεως και φυγής, και επί ταύτην καταντώμεν ως κανόνι τω πάθει παν αγαθόν κρίνοντες.» (6)
Για τον Κ. Καρυωτάκη ίσως η σκέψη ή το κυνήγι του ευδαιμονισμού μέσω μιας ολοκληρωμένης αγάπης, που ποτέ δεν ολοκληρώθηκε, τον έκανε, κλειστό σαν χαρακτήρα, απαισιόδοξο και πεσιμιστή, υπερβαίνοντας ακόμη και τα όρια του κυνισμού απέναντι στο υπέρτατο αγαθό της Ζωής με αποτέλεσμα την αυτοχειρία του!
Κατά τη φιλοσοφική σκέψη και άποψη ο κυνικός άνθρωπος είναι αυτός, που απαξιώνει τη ζωή, τον άνθρωπο, καθώς και το πνεύμα με την περιφρόνηση και πολλές φορές γίνεται η καταστροφή του ίδιου τού εαυτού του!
Ο καθηγητής της Φιλοσοφίας Ι. Θεοδωρακόπουλος (Παν/μιο Αθηνών) πρεσβεύει ότι:
«η εσωτερική αυτή αυτοκαταστροφή της αρχής του ευδαιμονισμού οδηγεί κατ’ ανάγκη στον κυνισμό. Ο κυνισμός είναι η φυσική κατάληξη του ευδαιμονισμού. Όταν ο άνθρωπος πεισθή, ότι ο ηθικός σκοπός της ζωής του είναι η ευδαιμονία, αλλά ότι αυτή είναι κατ’ ουσίαν ακατόρθωτη, τότε περιορίζεται στο γυμνό εγώ του, περιφρονεί κάθε τι που υψώνεται πέραν από τον εαυτό του, και παρατιέται από όλα τα εξωτερικά και εσωτερικά αγαθά της ζωής. Τούτο πράττει ο κυνισμός. Πείθει τον άνθρωπο να περιφρονή και να περιπαίζει τα πάντα, γιατί τίποτε δεν αξίζει. Όλα αξίζουν την περιφρόνηση.» (7)
Ο κυνισμός, με τη σειρά του τροφοδοτεί το «Εγώ» του ανθρώπου σκοτώνοντας μέσα του τα πάντα, όπως τις έννοιες της αγάπης, της φιλανθρωπίας, της αλληλεγγύης, της φιλευσπλαχνίας, του ανθρωπισμού, της ισότητας, της ελευθερίας, του θρησκευτικού συναισθήματος κ.α. μέχρι του σημείου ο κυνικός άνθρωπος να περιφρονεί κι αυτή την ίδια τη ζωή, να την απαξιώνει, να την καταλύει, πιστεύοντας ότι δεν έχει να κερδίσει τίποτα! Έρχεται σ’ αυτή την ύστατη σκέψη και θέση λόγω του ότι δεν πιστεύει ότι η ευδαιμονία μπορεί να κερδηθεί και να του αποφέρει οφέλη. Αυτό κατά τον φιλόσοφο Ι. Θεοδωρακόπουλο έχει ως συνέπεια να επέρχεται σαρωτικός ο εγωισμός, ο δεύτερος «τη τάξει» καταστροφέας των ανθρώπινων Αρχών και Αξιών, ο οποίος διαλύει το καλώς εννοούμενο «Εγώ», γιατί πιστεύει ο άνθρωπος ότι η επίτευξη της ευδαιμονίας είναι αδύνατη και ακατόρθωτη!
Ο εγωισμός είναι αυτός που καταστρέφει όχι μόνο το «Καλό Εγώ», αλλά και ό,τι καλό υπάρχει μέσα στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου!
«Ο εγωισμός αφού καταπατήσει κάθε αρχή και κάθε αξία, καταπατάει τέλος και την αξία του εγώ. Από την περιφρόνηση των άλλων με την οποία αρχίζει να εκδηλώνεται, καταλήγει στην εκμηδένιση του εαυτού του» 8.
Το έτος 1922 ήταν μια χρονιά ορόσημο για τη ζωή του Κ. Καρυωτάκη! Στη Νομαρχία Αττικής, που υπηρετούσε ως υπάλληλος γνωρίζει το μεγάλο του έρωτα, τη Μαρία Πολυδούρη, ο οποίος όμως ποτέ δεν θα ανθίσει, πόσο μάλλον να καταστεί πραγματικότητα αισθητοποιώντας τα όμορφα συναισθήματα τόσο τα δικά του, όσο και της ποιήτριας. Μέγα πλήγμα στον ψυχικό του κόσμο, όταν μαθαίνει πως πάσχει από την ανίατη ασθένεια (σύφιλη) για την εποχή εκείνη! Όλα τα όμορφα αισθήματά του αλλά κι εκείνα της όμορφης Μαρίας, πνίγηκαν στις άγριες και καταθλιπτικές θάλασσες της αποξένωσης και της ψυχικής οδύνης! Ένας μεγάλος έρωτας μένει ανεκπλήρωτος μέχρι το τέλος της ζωής του!
Ο ποιητής συνέδεσε έμμεσα τη δική του τραγική ψυχική κατάσταση με τον πόνο, τη λύπη, την ειρωνεία της ζωής, τη φυγή, την επικείμενη απώλεια της ύπαρξής του, και το «εγώ» του, που τόσο πολύ είχε πληγωθεί και απαξιωθεί λόγω της ανίατης ασθένειας του!
Το Σεπτέμβρη του 1922 στο ποίημα «Δέντρα» φανερώνεται η άσχημη ψυχική κατάσταση στην οποία βρισκόταν, καθώς και ο δρόμος της απομάκρυνσης και της φυγής του από την αγαπημένη του ποιήτρια αλλά και αυτός της μοναξιάς του!
Δέντρα μου, δέντρα ξέφυλλα στη νύχτα του Δεκέμβρη,/ στη σκοτεινή, βαθιά δεντροστοιχία / μαζί πηγαίνουμε, μαζί και η μέρα θα μας έβρει, / ω ερημικά, θλιμμένα μου στοιχεία.
Αύριο, μεθαύριο, σύντροφο θα μ’ έχετε και φίλο, / τα μυστικά σας θέλω να μου πείτε,/ μα όταν, αργότερα, φανεί το πρώτο νέο σας φύλλο, / θα πάω μακριά, το φως για να χαρείτε.9 (Ελεγεία και Σάτιρες)
Μέσα από την τελευταία Ποιητική Συλλογή «Ελεγεία και Σάτιρες» του Κ. Καρυωτάκη μας δίνεται η δυνατότητα να αξιολογήσουμε και την ποίησή του αλλά και το ξεφύλλισμα της σκέψης τού ταραγμένου νου του! Το έργο και ο τρόπος σκέψης του βρίσκονταν μέσα σε περιορισμένα όρια, τόσο χρονικά, όσο και πνευματικά! Δεν ήταν τόσο η ποίησή του, ούτε ο θάνατός του, που παρακίνησε τους Νέους αλλά και οι συγκυρίες μιας ολόκληρης εποχής, που συνέτειναν στη δημιουργία ενός ρεύματος «Καρυωτακισμού». Φάνταζε τότε ως οδός διαφυγής από την πραγματικότητα της ζωής, σε μια Κοινωνία βαλλόμενη από πολιτικές, θρησκευτικές κοινωνικές και κάθε άλλου είδους αναταράξεις, σε μια εποχή κατατραυματισμένη από πολέμους, εξαθλίωση και δυστυχία. Το γκρέμισμα όλων των ηθικών αξιών της εποχής εκείνης μαζί με τις ιδεολογικές προεκτάσεις της ποίησής του και όχι αυτή καθ’ εαυτή η ποίησή του, που ήταν αποσυνθετική, ήταν οι κύριες παράμετροι της ομαδοποίησης των Νέων αλλά και άλλων μεγαλυτέρων ηλικιών για τον «Καρυωτακισμό».
Το συναίσθημα της φυγής και της απώλειας της ύπαρξής του γίνεται επίμονο και επίπονο μέσα από σκέψεις, που αποτυπώνονται σε ποιήματα, τα οποία μας καθορίζουν και το ψυχισμό του. Χαρακτηριστικό το Ποίημα:
Ανδρείκελα.
Σα να μην ήρθαμε ποτέ σ’ αυτή τη γη,
σα να μένουμε ακόμη στην ανυπαρξία.
Σκοτάδι γύρω δίχως μια μαρμαρυγή.
Άνθρωποι στων άλλων μόνο τη φαντασία.
Από χαρτί πλασμένα κι από δισταγμό
ανδρείκελα, στης Μοίρας τα δύο τυφλά χέρια,
χορεύουμε, δεχόμαστε τον εμπαιγμό,
άτονα κοιτώντας, παθητικά, τ’ αστέρια. (10) […] (Ελεγεία και Σάτιρες)
Το πεπρωμένο και το πεπερασμένο είναι αυτά, που πολιορκούν τη σκέψη του. Είναι αυτά, που προσδίδουν απαισιοδοξία και απελπισία στην ποίησή του! Για τον Κ. Καρυωτάκη το έργο του, ο έρωτάς του και η ύπαρξή του έχουν μια σύντομη διαδρομή σ’ αυτή τη ζωή! Δεν γνωρίζουμε αν η λέξη «πεπερασμένο» για τον Κ. Καρυωτάκη είναι ένας κώδικας έκφρασης σκέψης ή εάν από μέσα της αντλούσε την καταλυτική ημερομηνία της ύπαρξής του, που του καθόρισε έναν ψυχισμό γεμάτο απαισιοδοξία και απελπισία και τον οδήγησαν μέχρι τον ωμό κυνισμό για την ίδια τη ζωή του, την ύπαρξή του!
Μέσα από τη σύντομη πορεία του μας φανερώνεται ένας άνθρωπος, που γνωρίζει την άσχημη πραγματικότητα, την οποία ζει και την αντιμετωπίζει, συνειδητά, χωρίς ψευδαισθήσεις. Χωρίς να αναζητά σ’ αυτές παρηγοριά, γι’ αυτό και οι αποφάσεις του είναι σκληρές, ανηλεείς, αυτοκαταστροφικές και είναι αυτές, που καθόρισαν το τέλος της ζωής του!
Όλα παραδέρνουν στον ταραγμένο νου του κατά τέτοιο τρόπο, που δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής προς την ορθή σκέψη θέασης της ύπαρξης-ζωής!
Η έμμονη ιδέα της αυτοκτονίας τον ακολουθεί σε κάθε σκέψη και βήμα του.! Στο ποίημα Υστεροφημία γράφει:
"Το θάνατό μας χρειάζεται η άμετρη γύρω φύση/και τον ζητούν τα πορφυρά στόματα των ανθών./Αν έρθει πάλιν η άνοιξη, πάλι θα μας αφήσει, /κι ύστερα πια μήτε σκιές δεν είμαστε σκιών.
Το θάνατό μας καρτερεί το λαμπρό φως του ήλιου./Τέτοια θα δώσουμε ακόμη μια δύση θριαμβική,/κι ύστερα φεύγομεν από τα βράδια του Απριλίου/στα σκοτεινά πηγαίνοντας βασίλεια πέρα κει".(11 […] (Ελεγεία και Σάτιρες)
Ο Κ. Γ. Καρυωτάκης θα μπορούσε να προσφέρει πολλά περισσότερα στα Ελληνικά Γράμματα με το λυρισμό την έμπνευσή του τη φαντασία και το στοχασμό του, αν το νήμα της ζωής του ξετυλιγόταν φυσιολογικά και απρόσκοπτα.
Το ποιητικό του έργο πηγάζει μέσα από μια ιδιόμορφη Ποιητική Σκέψη, η οποία έχει τις ρίζες της στα βάθη των σκληρών βιωματικών του καταστάσεων, που έζησε στη σύντομη ζωή του!
Σωκράτης Μελισσαράτος
........................................................................................................ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
** Τα ποιήματα του Κ. Γ. Καρυωτάκη είναι γραμμένα για τεχνικούς λόγους με το μονοτονικό σύστημα γραφής.
1, «Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ», Τόμ. Β΄ σελ. 16 , Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 1966
2. «Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ», Τόμ. Α΄ σελ. 155 Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 1965
3.. «Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ», Τόμ. Α΄ σελ. 154 Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 1965
4. Βάσσος Βαρίκας: Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, (ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ), ΜΕΛΕΤΗ, ΕΚΔ. ΓΚΟΒΟΣΤΗ, σελ .65. (Αχρονολ.)
5.Βάσσος Βαρίκας: Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, (ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ), ΜΕΛΕΤΗ, ΕΚΔ. ΓΚΟΒΟΣΤΗ, σελ .65. (Αχρονολ.)
6. «ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ», σελ. 178, ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ-ΜΕΤΆΦΡΑΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ , Αθήνα 2000.
7. ΙΩΑΝ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, (Καθ.. Παν/μίου Αθηνών), «ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ», σελ.304, ΕΚΔ. ΒΑΓΙΟΝΑΚΗΣ 1965 .
8. ΙΩΑΝ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, (Καθ.. Παν/μίου Αθηνών), «ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ», σελ. 307 , ΕΚΔ. ΒΑΓΙΟΝΑΚΗΣ 1965 .
9. Βάσσος Βαρίκας: Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, (ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ), ΜΕΛΕΤΗ, ΕΚΔ. ΓΚΟΒΟΣΤΗ, σελ .83. (Αχρονολ.)
10. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ – Η ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (Επιμ. Κώστας Στεργιόπουλος), σελ. 327, ΕΚΔ. ΣΟΚΟΛΗΣ, Αθήνα 1980
11. «Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ», Τόμ. Α΄ σελ. 106 Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 1965
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. «Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ - ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ», Τόμ. Α΄ και Β΄.Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ ΑΘΗΝΑ 1965
2. Ζήσιμος Λορεντζάτος, «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ». (Εκλογή) Τέλλος Άγρας «Ο Καρυωτάκης και οι Σάτιρες»., Εκδ, Ίκαρος 1976
3. Βάσσος Βαρίκας , Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, (ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΓΕΝΙΑΣ). (ΜΕΛΕΤΗ). ΕΚΔ. ΓΚΟΒΟΣΤΗ (αχρον.)
4. ΙΩΑΝ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, (Καθ.. Παν/μίου Αθηνών), «ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ», ΕΚΔ. ΒΑΓΙΟΝΑΚΗΣ 1965 .
5. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ – Η ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (Επιμ. Κώστας Στεργιόπουλος) ΕΚΔ. ΣΟΚΟΛΗΣ, Αθήνα 1980
6. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ», σελ. 178, ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ-ΜΕΤΆΦΡΑΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ , Αθήνα 2000.
Σωκράτης Μελισσαράτος
..........................................................................................................
Αναδημοσιέυση από το περιοδικό "ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ", εργοτάξιο εξαιρετικών αισθημάτων, έτος 37ο, ΤΕΥΧΟΣ 179, ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018, ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ
