Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

               Γράφει: ο Σωκράτης Μελισσαράτος

               Ποιητής - Δοκιμιογράφος - Εικαστικός

Ομιλία του Ποιητή και Δοκιμιογράφου Σωκράτη Μελισσαράτου στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων στην εκδήλωση, ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

Ανάκλιτος κάτω από τη μουσική αρμονία των άστρων.

Γεννημένος σ’ ένα πανέμορφο αιγαιοπελαγίτικο νησί,

της καρδιάς του τα φύλλα άνοιγε
κι Έρωτες άφηνε αφύλακτους
στου ανέμου το φύσημα
Κι αυτός τους ταξίδευε
στου φλοίσβου τ’ απαλό το φίλημα,
στου δέντρου το πράσινο φύλλο,
εκεί που η Φύση Ανάκλιτη υμνεί τον Πόθο της
κι εκεί που ο Νους αγάλλεται ,
στο Ερωτικό των άστρων Ψιθύρισμα.

Κάπως έτσι ο γράφων φαντάζεται τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη μέσα στο φυσικό του χώρο, Ανάκλιτο στης αμμουδιάς τα κρινάκια να πλάθεται, να πλάθει και να ποιεί με τον ανάλεκτο Νου του! Αντανακλάσεις φωτιάς , ερέβους , φωτός.. ένα τρομακτικό συνονθύλευμα έρρεε ασταμάτητα μέσα του κι αυτός Ανάκλιτος κάτω απ’ τη μουσική Αρμονία των Άστρων έσερνε το χορό τους!

Έντονη θρησκευτικότητα, ολιγάρκεια, ασκητική σχεδόν διαβίωση και πλούσιο έργο, είναι τα κύρια στοιχεία στη ζωή τού μεγάλου Σκιαθίτη δημιουργού.

Το νησί που γεννήθηκε στα 1851 ένας μικρός τόπος φτωχός κι ασήμαντος, παρθένος όμως κι ανέγγιχτος απ’ την πρόοδο του πολιτισμού. Οι άνθρωποί του με την ντοπιολαλιά τους, το τραγούδι τους τα ήθη τους, τα έθιμα, τους θρύλους της Παράδοσης κι η ζωή τους μια παραλλαγή νησιώτικης ζωής. Φτώχεια, στερήσεις, διαρκής αγώνας για επιβίωση η καθημερινότητα όλων, μέσα σε μια φύση που αναγεννιέται, σημαδεύει και αγκαλιάζει τις ζωές τους, με τα καλά και με τα πάθη τους.

Οι γεννήτορές του τον γαλούχησαν με Παιδεία Χριστιανική, που χαρακτηρίζει τον τρόπο της ζωής του, τη σκέψη του, το έργο του. 

Η εκμάθηση της Αγγλικής και Γαλλικής γλώσσας παράλληλα με την πανεπιστημιακή φοίτηση ήταν δρόμος συνειδητός. Η Γλωσσομάθεια ήταν το όπλο του για διάκριση πνευματικής ανωτερότητας, αλλά και για βιοπορισμό. Ήταν σπουδαίος μεταφραστής, αν και αυτοδίδακτος.

Η πορεία της ζωής του από τα μαθητικά του χρόνια έδειχνε χαρακτήρα που σεβόταν πολύ τους άλλους και με μια παθητική διαμαρτυρία για το αστικό κατεστημένο της εποχής του. Ο Παπαδιαμάντης ως κοινωνική παρουσία δεν ήταν υποταγμένος σε συμβατικά σχήματα. Με αυτοχαρακτηρισμό, ήταν ένας ΄΄κοσμοκαλόγερος΄΄ ή ένας ΄΄κοσμικός ερημίτης΄΄, όπως τον είπαν πολλοί, που παρά την υποδειγματική θρησκευτικότητά του στοχοποίησε με την γραφίδα του τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις!

Δεν επιζητούσε δόξες και την προστασία κανενός για να ανέλθει, δεν ήθελε τα διπλώματα, τα τυπικά προσόντα και τις διακρίσεις. Ήταν ένας αιρετικός του κατεστημένου. Ίσως ένιωθε την ενδόμυχη ανάγκη , πάντα αιρετικό να τον φωνάζουν, / πάντα αιρετικό να τον θυμούνται..! 

Ο Γιώργος Βαλέτας, μελετητής της ζωής και του έργου του Παπαδιαμάντη, υποστηρίζει ότι οι δύο μεγάλοι άξονες της προσωπικότητάς του είναι ο βιωματικός «κατατρεγμός» και ο «ερωτισμός» του, που απ’ αυτούς διακλαδίζονται πτυχές του χαρακτήρα, του ψυχισμού του και του έργου του.

Ο ψυχισμός του είναι σε άμεση αναλογία με την ιδιαίτερη πατρίδα του. Ένας κόσμος πραγματικός είναι ο κόσμος του, άνθρωποι της καθημερινής ζωής με την καθαρότητα ενός πολιτισμού, που αποκαλύπτει τη βαθύτερη φύση του κόσμου. Ο άνθρωπος ελκύει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του. Ζώντας ο ίδιος λύπες, χαρές, πόνους, βάσανα, στερήσεις γνώριζε και αγαπούσε το λαό. Ο Διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης μέσα από το μικρόκοσμο των απλών συντοπιτών του ανέσυρε διαφορετικά πρότυπα ζωής. Αποθησαυρίζοντας εκδηλώσεις του λαού, τις αισθητοποίησε και τις απαθανάτισε στις σελίδες της γραφής του!

Η ζωή του κόσμου στο νησί του, σ’ αυτή τη σταγόνα Ελληνικής Γης μέσα στο απέραντο του πελάγους, ήταν με το ρυθμό της φύσης. Αυτή η φύση αποδίδεται στο έργο του με τη ματιά τού πιο ευαίσθητου ζωγράφου. Ο ίδιος σημειώνει: « Δεν θα παύσω να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια Ελληνικά ήθη».

Η φύση δεν είναι σκοπός στο έργο του Παπαδιαμάντη , είναι το πλάνο, το φόντο, το εικαστικό, όπου κινούνται τα ανθρώπινα. Η φυσιολατρία του είναι ένα είδος θρησκείας. Η φύση δεν είναι μόνο αυτό που φαίνεται αλλά και το μυστήριο που κρύβει. Άπειροι ήχοι και άπειρα χρώματα, ιριδισμοί και ακατάπαυστα σήματα, είναι σε μια συμβίωση μαζί του και ζωντανεύουν στα γραπτά του με την αισθητική της πένας του. Η πρώτη μεγάλη και αναλλοίωτη ΄΄σταθερά΄΄ του, είναι η θάλασσα. 

Ερχόταν τ’ απόβραδο κι αυτός πάλι μόνος. 

Εκεί στην άκρη της αμμουδιάς , Ανάκλιτος

κάτω απ’ τη φωταύγεια του Κόσμου

και πάνω στα χείλη της σκέψης του,

βουτούσε σ’ ορίζοντες ρουφώντας Ψιθύρους…

Μοναχικός αναβάτης της σκέψης του! 

Μοναχικός αναζητητής 

Της πέτρας

              Τούτης της γης 

                                    Εκείνης της θάλασσας

του έναστρου ουρανού, των σιωπηλών πραγμάτων 

και της ομίχλης που σκέπαζε το Είναι του.

Ποιο το τέρμα των ονείρων 

και πού των ονείρων του η πραγμάτωση;

Η νύχτα ερχόταν κι όλων των Πραγμάτων το Βάθος

έπεφτε μέσα του! 

Ο Παπαδιαμάντης από τις πρώτες γραμμές φέρνει τον αναγνώστη στην ατμόσφαιρα εκείνων, που αισθητοποιεί. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. Μετά από πολλές αναζητήσεις σε ευρωπαϊκά και αρχαία πρότυπα επιστρέφει στις ρίζες του.

Άνεμοι, πλεούμενα, αμπέλια, περιβόλια, ρεματιές… δεν είναι απλά στις ιστορίες του, αλλά συμμετέχουν στα δρώμενα των ηρώων του κι έχουν τη θέση τους στον Αξιακό του Κώδικα. 

Γεννημένος Αφηγητής έγραφε έξω από τεχνικές και καλούπια γραφής, πολλές φορές με δημιουργικό αυτοσχεδιασμό της στιγμής. Η παρατηρητικότητά του δεν είναι μόνο ρεαλιστική, κάποιες φορές είναι σχεδόν νατουραλιστική. Η δημιουργία του στην έκφραση είναι χωρίς εγκεφαλικές διεργασίες για το μικρόκοσμο, που παρουσιάζει . Για την παρατηρητικότητά του ο Κωστής Παλαμάς γράφει ότι «μέσα στον παρατηρητήν είναι και ένας ποιητής» (Απρίλης 1899 στο περιοδ. η Τέχνη )

Το έργο του δημιουργήθηκε σε στενή συνάφεια και με τη Βυζαντινή Παράδοση. Στάθηκε ανάμεσα στην αρχαιολατρία οπαδών της καθαρεύουσας και εκείνων, που πρέσβευαν μια ριζοσπαστική απομάκρυνση από την ελληνική αρχαιότητα. Κατά την άποψη του Σπύρου Μελά «είναι ο πρώτος συγγραφέας του Ελληνοχριστιανισμού». Μετά τα πρώτα έργα του, Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΙΣ , ΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, Η ΓΥΦΤΟΠΟΥΛΑ, Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ, η καθαρότητα της ψυχής του γυρίζει στο μικρό λαό και τον τόπο του, στις παιδικές του μνήμες με τις εικόνες του βίου της Παράδοσης. Τα ελάχιστα της ζωής τα μετέβαλλε σε θησαυρούς με τη διεισδυτική ματιά του στα πράγματα, με τον πηγαίο λυρισμό του και την τέχνη της γραφίδας του!

Ο Διηγηματογράφος Παπαδιαμάντης παρουσιάζει δραματουργικά τις εικόνες στην ξηρά ή τη θάλασσα με πολλές σκηνοθετικές ικανότητες. Η τέχνη του κατά τον Οδυσ. Ελύτη «είναι μια διαρκής μετατόπιση παλινδρομική, ανάμεσα στην αίσθηση και στην καθαρότητα της αίσθησης, ένα είδος αντικατοπτρισμού στο ηθικό επίπεδο, που του είναι ήδη στο αισθητικό προσφιλής.» Για το περιβόλι του Γιαννιού, που το βλέπει σαν μια οικεία θάλασσα γράφει ο Παπαδιαμάντης: « Ο δε ουράνιος θόλος κατωπτρίζετο όλος εις τον απαράμιλλον κήπον ον ο ήλιος έκαιε χωρίς να καταφλέγη τα βάθη του.» 

Με πραγματική παρατήρηση καλύπτεται το όποιο συγκλονιστικό φαινόμενο, που σε λίγο παίρνει και ένα μεταφυσικό νόημα. Σαν σε πραγματικό λιθοβολισμό βρίσκεται η Φόνισσα με τη δραματουργική ικανότητα της πένας του. Εκεί στο Κακόρεμμα « έφευγον οι πρώτοι λίθοι, άλλοι λίθοι ήρχοντο να λάβωσι την θέσιν των, μετ’ αυτούς δε άλλοι» και σε λίγο πέφτουν « με ορμήν και κακίαν κατά του προσώπου της», όταν έτρεχε και η Φύση σαν Ερινύα ζητούσε να την εξαφανίσει από την κοινωνία. Ο Παπαδιαμάντης σπρωγμένος απ’ την ηθική του συνείδηση ήθελε να υψώνει ηθικά τους αναγνώστες του! 

Με το Γλωσσικό ζήτημα ασχολήθηκε από νωρίς. Πίστευε στη ζωντανή, την οργανική διαμόρφωση της Γλώσσας και εμπνεόταν από τον Ελληνοκεντρισμό του. Αγκάλιασε τη γνήσια γλωσσική Παράδοση, γραπτή και προφορική. Με την ίδια ελευθερία χρησιμοποίησε λέξεις απ’ τον Όμηρο, την Αγία Γραφή, τα Συναξάρια, το Δημοτικό Τραγούδι και την ντοπιολαλιά του νησιού του. Έτσι έγραψε τη ΓΥΦΤΟΠΟΥΛΑ στη γνήσια καθαρεύουσα, την ΑΠΟΣΩΣΤΡΑ, τη ΧΟΛΕΡΙΑΣΜΕΝΗ σε καθαρή δημοτική. Η λόγια γλώσσα του εναλλάσσεται με τη δημοτική του, ήταν δε απέναντι σε κάθε ξενισμό! 

Η Γλωσσική έκφραση στα κείμενά του είναι θησαυρισμένη από λεκτικά στοιχεία της ευρύτερης Παιδείας του, αρχαία, βυζαντινά, σύνθετα και πολλά ποιητικά, όμως οι άνθρωποι, οι Ήρωές του, μιλάνε τη φυσική τους γλώσσα.

Με το ένστικτο του ποιητή ο Παπαδιαμάντης διαλέγει λέξεις, εφευρίσκει συμβολισμούς, συνδυάζει πρόσωπα ή τόπους με ονόματα, που το συμβολικό τους νόημα εντείνει τον υπαινιγμό του σε μια κατάσταση, μ’ ένα Ύφος « ιδιάζουσας μαγείας», όπως σημειώνει ο Οδυσσέας Ελύτης. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης (13 Σεπτεμβρίου 1925στην εφημ. Πολιτεία ) ανάμεσα σε άλλα υπογραμμίζει: 

« Ο Παπαδιαμάντης δούλευε για καιρό μεσ’ στο πλατύτατο πνεύμα του τον κόσμο που παρατηρούσε, τον περνούσε από της μνήμης και της κρίσης του το θαυμαστό μηχανισμό κι ύστερα τον υπαγόρευε στον εαυτό του». 

Και προσθέτει: «Η συντροφιά του ήτανε μάθημα σοφού διδασκάλου που ποτέ δε γυρεύει να δείξει τη σοφία του.»

Πέρασαν Εκατό χρόνια από το θάνατο του Παπαδιαμάντη και όλα τα ερείσματα του οικοδομήματος της εποχής που έζησε έχουν ήδη πέσει…Την αγροτική ζωή και την ανόθευτη Παράδοση διαδέχτηκαν η εκβιομηχάνιση της παραγωγής και στη συνέχεια η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και της πληροφορίας, η συστημική οργάνωση σχεδόν των πάντων. 

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης όμως δεν ξεχάστηκε!

Παρά τις όποιες ενστάσεις για το Βίο και την Πολιτεία του, από την εποχή που έζησε μέχρι σήμερα, χωρίς αμφιβολία στο πλούσιο έργο του προβάλλεται αδρά μια Ελληνικότητα μοναδική! 

Αυτή η Ελληνικότητα είναι ένα σπουδαίο Πνευματικό Κεφάλαιο, από ένα μεγάλο Δημιουργό, που έχει πάρει τη θέση του ανάμεσα στα φωτεινά πνεύματα της Νεοελληνικής Γραμματείας! 

Σωκράτης Μελισσαράτος

..................................................................................................................................................

Αναδημοσίευση από το ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ", τόμ. ΝΕ΄ (2013 - 2014), σελ. 280, Εκδόσεις "ΗΡΟΔΟΤΟΣ".  (ΈΚΔΟΣΗ 2018)  
                                                                                  *
Ομιλία του Ποιητή και Δοκιμιογράφου ΣΩΚΡΑΤΗ ΜΕΛΙΣΣΑΡΑΤΟΥ στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων στην εκδήλωση, ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ - ΑΠΟΝΟΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ Ο Θεσσαλός» 21/12/2011.

(Ο πίνακας με τίτλο "Ο Αφουγκρασμός των άστρων" είναι του Σωκράτη Μελισσαράτου.